شکل گیری زبان فارسی

١- بیست سال پیش در مجموعه ی مقالاتی که به کوشش گروهی از پژوهشگران در یک جلد به خاطره ی و. مینورسکی اهدا شد، مقاله‌ای به چاپ رساندم که در آن ضمن تجزیه و تحلیل مقدمه ی ابن مقفع درباره ی زبان‌های ایرانی، بر معانی گوناگون نام‌های پهلوی، پارسی و دری تاکید کردم (لازار، ١٩۷١). من موضوع یاد شده را بدین مناسبت برگزیده بودم که در میان مباحث فراوان مورد علاقه مینورسکی، تاریخ زبان‌ها همواره یکی از موضوع‌هایی بود که توجه او را به خود جلب می‌کرد. اکنون که داده‌های تازه امکان تکمیل این مقاله را به من می‌دهد، خوشوقتم که آن را به نشانه ی احترام، همراه با درودهای دوستانه به تاریخدان دیگری که او هم علاقه ی ویژه ای به تاریخ زبان‌ها ابراز می‌دارد، پیشکش کنم.
٢-  مقدمه ی ابن مقفع با بیانی کم و بیش مشابه از طریق الفهرست ابن ندیم، مفاتیح العلوم خوارزمی و معجم البلدان یاقوت به دست ما رسیده است. لفظ "پهلوی" در این نوشته بی تردید بر زبان پارتی دلالت می‌کند، بنابراین بدان نمی‌پردازیم. درباره "پارسی" گفته شده است که زبان موبدان، دانشمندان و امثال آنان و همچنین زبان فارس است و اما "دری" (منسوب به «در»)، زبان دربار و «شهرهای مداین» است. اما این نوشته ضمن بحث درباره دری می‌افزاید که «در میان زبان‌های گفتاری مردم خراسان و مشرق، زبان گفتاری مردم بلخ است که بر دیگر زبان‌ها غلبه دارد».
اما این توصیف‌ها خالی از ابهام نیست. "پارسی" به طور قطع نام فارس میانه ی ادبی است که ما آن را به طور سنتی، بر اثر یک خطای شگفت اما بسیار دیرسال، "پهلوی" می‌نامیم. "دری" همان فارسی است یا به عبارت به تر، بنا به نوشته ی ابن مقفع «زبان گفتاری مشترک حوزه‌ای است که از آن ناشی شده». این زبان از پایان دوره ی ساسانیان در پایتخت و بسیار فراتر از آن، در بخش وسیعی از کشور شاهنشاهی گسترش یافته بود. این زبان که کاربرد آن به زبان گفتاری محدود می‌شد، صورت تحول یافته ی خودمانی‌تر از فارسی میانه بود.  من در مجموعه ی سال ١٩۷١ نوشتم:
"دری"، زبان پایتخت و دربار پادشاهی، زبان گفتاری مشترکی است که از دیدگاه گویش‌شناسی از "پهلوی" [پارتی] و بیش تر به دلایل سبک‌شناسی از "پارسی" متمایز می‌شد (برگ ١١٤).
تصویری که طرح نخستین آن بدین صورت ریخته شد، در مجموع رضایت بخش بود. با این همه، رابطه ی میان فارسی میانه ی ادبی و گونه زبانی کاربردی مردم فارس مبهم بود و اشاره به گونه‌‌های زبانی کاربردی مردم مشرق در مورد دری، از همه مبهم تر. بنابراین، آن مقاله با پرسش‌هایی درباره ی دو نکته ی زیر پایان می‌گرفت:
چه گونه می‌توان گفت که "پارسی" زبان مردم فارس بوده است؟ این مساله که "پهلوی"، زبان آثار مکتوب، بتواند زبان گفتاری معمول این ایالت باشد منتفی است. در فارس، مانند هر جای دیگر، به زبان کتابت سخت نمی‌گفتند (برگ ١١٤ ) اما اشاره به بلخ و خراسان در مورد زبان "دری"، به احتمال می‌بایست با اظهار نظر مقدسی جغرافی نویس مرتبط باشد. وی درباره ی گونه های محلی فارسی متداول در شرق ایران می‌گوید که گونه بلخی از همه شیواتر است. اما اگر "دری" زبان گفتار مشترکی بوده که در شاهنشاهی ساسانی گسترشی عظیم داشته است، چه نیازی ابن مقفع را بر آن می‌دارد که به تصریح از خراسان نام ببرد؟ «عبارت روشن نیست و غیر عادی به نظر می‌رسد: انتظار خواننده بیشتر آن است که به اطلاعات کلی‌تری دست یابد» (برگ  ١١۵).
۳-  اکنون با کشف های اخیر، امکان ارایه ی فرض‌های محتملی درباره این دو نکته فراهم آمده است که پاسخ گوی این پرسش‌ها خواهد بود.
از دیرباز می‌دانم یا حدس می‌زنم که فارسی گفتاری در سده‌های نخستین دوره ی اسلامی به هیچ روی زبانی یکپارچه نبوده است، بلکه وجود شمار فراوانی از گونه‌های محلی در این زبان که برخی از آن ها کم و بیش به نحوی مبهم از خلال متن‌های کهن رخ می‌نمایند، نمودار تفاوت‌های موجود در آن است. امروزه می‌توان ثابت کرد که این گونه‌های محلی در دو گروه عمده یا به عبارت دیگر، دو "گویش" گرد آمده بودند که یکی در شمال شرقی، خراسان، ماوراءالنهر و شمال سرزمین کنونی افغانستان رواج داشت و دیگری جنوب ایران، از خوزستان تا سیستان را  در بر می‌گرفت (لازار، ١٩٨۷).
متن‌های کهن نوشته شده به خط عربی نمودار گویش شمال شرقی است. ادبیات فارسی، نخستین بار در قلمروی سامانیان، ماوراءالنهر و خراسان بود که رشد و شکوفایی خود را آغاز کرد. شاعران و نویسندگان بعدی که در نواحی دیگر ایران به کار شعر و ادب پرداختند، از پیشگامان خود در سده ‌های چهارم و پنجم ه.ق. در شرق ایران الهام گرفتند. آنان به احتمال زبان را از برخی ویژگی‌های محلی پالودند. اما در مجموع همان ابزار زبانی را به کار گرفتند، چنان که می‌توان گفت فارسی کلاسیک ریشه در گویش شمال شرقی فارس دارد.
گویش جنوب در متن‌هایی به دست ما رسیده است که با برخی از آن ها از بیش از یک  سده ی پیش به خوبی آشناییم، اما دلالت گویشی این متون دیرزمانی ناشناخته مانده است. مراد متن‌های کهن فارسی – یهودی است که بیش تر آن ها را ترجمه‌ها و تفسیرهای کتاب مقدس تشکیل می‌دهد. به مرور زمان به این دسته از متون اسناد دیگری افزوده شده است، به ویژه در این میان باید از دو سند حقوقی یاد کرد که متعلق به قرن سده ی چهارم و پنجم ه.ق. و محل انشای هر دوی آن ها خوزستان است، و نیز یک واقعه ی مهم تازه که به روشن ساختن همه ی این مسایل پرداخته و آن برای نخستین بار، پیدایش متنی به خط عربی است. این سند که از نظر زبان‌شناسی اهمیتی بی مانند دارد، ترجمه‌ای از قرآن است که علی رواقی نسخه خطی منحصر به‌فرد و ناقص آن را در کتاب خانه ی آستان قدس رضوی کشف کرده و سپس در دو جلد نفیس با عنوان قرآن قدس به چاپ رسانده است. این متن که ویژگی‌های گویشی فراوانی دارد به احتمال قوی در سیستان یا در ناحیه‌ای نزدیک به آن نوشته شده است و امکان دارد متعلق به قرن پنجم و ششم ه.ق. باشد (لازار،  ١٩٩٠).
متن‌های گوناگون فارسی - یهودی یا گروه‌های متشکل از این متن ها، از دیدگاه گویشی با قرآن قدس همگن نیستند. آن ها نمودار گونه‌های محلی مختلف‌اند، اما همه ی این تفاوت های ظریف گویشی با یکدیگر خویشاوندی نزدیک دارند و یک جا در تقابل با فارسی شمال شرقی قرار می‌گیرند. از مشخص‌ترین ویژگی‌های گویش جنوبی آن است که واژه‌های متداول فارسی میانه (پهلوی) و ناشناخته در فارسی کلاسیک (و پیش از دوره کلاسیک) در آن فراوان به چشم می‌خورد. این ویژگی صد سال پیش هم دانشمندانی چون نولدکه و هرن را که به نوشته‌های توراتی فارسی - یهودی منتشر شده به کوشش لاگارد (١٨٨٤) علاقه نشان می‌دادند، شگفت زده کرده بود. این ویژگی در زبان قرآن قدس به همان اندازه رواقی را به شگفت آورده است. با افزوده شدن یک سلسله خصوصیات صرفی و آواشناختی بدین ویژگی، این فارسی جنوبی به فارسی میانه نزدیک می‌شود و مجموع آن ها در تقابل با فارسی کلاسیک قرار می‌گیرد.
روشن است که گونه‌های زبان جنوبی مشابهت بسیار خود را با فارسی میانه حفظ کرده بودند، در حالی که گونه‌های زبانی متداول در شمال شرق به طور محسوس دستخوش تحولی سریع تر گردیده و ازدیدگاه صرفی و از نظر واژگان از فارسی میانه به مراتب فاصله ی بیش تری گرفته بودند. از آن جا که فارسی کلاسیک بر مبنای گویش شمال شرقی پایه ریزی شده است، رابطه‌اش با فارسی میانه باید از این دیدگاه نگریسته شود:
در این که تفاوت میان پهلوی و فارسی ادبی تفاوتی تقویمی و تاریخی است تردیدی وجود ندارد، اما این تفاوت همچنین تفاوتی گویشی به شمار می‌آید (لازار، ١٩٨۷، برگ ٢٠۷)
٤-  به نوشته ابن مقفع بر می‌گردیم. اوضاع و احوالی که او توصیف می‌کند، احتمالن مربوط به پایان دوره ی ساسانی است. این وضع در آن هنگام نمی‌بایست چندان تفاوتی با آن چه که در نخستین سده‌های اسلامی مشاهده می‌شود، داشته باشد. گویش‌های کهن به طور قطع هنوز در نواحی مختلف ایران وجود داشت اما پیش از آن، پارسی، یعنی زبان رسمی، مذهبی، اداری و ادبی نیز به عنوان زبان گفتاری جاری، کم و بیش در سراسر کشور شاهنشاهی پراکنده شده بود.
مسلم است که این زبان گفتاری، انعطاف‌پذیرتر از زبان نوشتاری (پهلوی) بود و بسته به مناطقی که در آن رواج داشت، شکل‌های گوناگون به خود گرفته بود. در قلمروی اصلی خود (فارس یا  به احتمال قوی تر، خوزستان) و در دیگر نواحی جنوبی نزدیک بدان هم، تحول کم تری یافته بود. همچنین در دیگر جاها، به ویژه در مناطقی که در کنار زبان‌ها و گویش های محلی کمابیش متفاوت با زبان پارسی قرار گرفته یا جانشین آن ها شده بود، شکل‌های متفاوت‌تر به خود گرفته بود. این امر به ویژه در خراسان صدق می‌کرد. با استفاده از یک متن مانوی می‌دانیم که در سده ی سوم هنوز در خراسان تنها با زبان پارتی آشنایی داشتند و زبان پارسی که مبدل به زبان مشترک گردید، تنها از دوره ی ساسانیان در آن ناحیه جایگیر شده بود. بنابراین جای شگفتی نیست که گونه های محلی این زبان مشترک با زبان رسمی و زبانی که در جنوب بدان سخن می‌گفتند، به نسبت، تفاوت بسیار داشته باشد. این گونه‌های محلی بی‌تردید از زبان پارتی تاثیر پذیرفته‌اند و فراوانی واژه‌هایی با ریشه شمالی یعنی پارتی یا مادی - پارتی در فارسی کلاسیک که پیش از  این لنتز فهرستی از آن ها فراهم آورده است (١٩٢٦)، به خوبی نمودار این امر است.
در پرتو اطلاعاتی که امروزه به دست می‌آید، می‌توان به تر به مفهوم گفته ابن مقفع پی برد. او هنگامی که از «زبان فارس» سخت می‌گوید صرفن زبان مشترکی که در فارس بدان تکلم می‌کردند در نظر دارد. اکنون می‌دانیم که در آغاز دوره ی اسلامی این زبان هنوز با زبان پهلوی نزدیکی بسیار داشته است.
میزان این نزدیکی در پایان دوره ی ساسانی به احتمال از این هم اندکی بیش تر بوده است. بر روی هم، تفاوت "زبان فارس" با "پهلوی"